Jelenia Góra, Kościoł par. Krzyża Św.
Hirschberg, Kath. Pfarrkirche Hl. Kreuz
D. ewang. Kościół Łaski. Wzn. poza murami miejskimi 1709-18 na mocy zawartego w 1707 układu z Altranstadt (protestanci odzyskali sto cztery kościoły, pozwolono im także wybudowac kościoły w Kożuchowie, Żaganiu, Jeleniej Górze, Kamiennej Górze, Miliczu i Cieszynie), arch. M. Frantz. Kopuła i zwieńczenie wież klatek schodowych spalone 1806, odbud. 1810-11 z pewnymi uproszczeniami i wprowadzeniem klasycyst. detalu. Remonty: 1908 pod kier. radcy budowlanego J. W. Grabnera, 1925 m.in. przywrócenie barok. form latarni. Barok., wzorowany na kościele św. Katarzyny w Sztokholmie. Na rzucie krzyża gr., z wsch. ramieniem przedłużonym o kwadratowe przęsło mieszczace ołtarz. Między ramionami krzyża kwadratowe dobudówki mieszczace klatki schodowe. W ramionach sklepienia kolebkowe o szerokich gurtach, nad skrzyżowaniem transeptu spłaszczona kopuła. Przy prezbiterium od wsch. zakrystia (d. kaplica Ostatniej Wieczerzy 1859, przebud. 1908, m.in. nowy ołtarz z bolesławieckiej ceramiki), od zach. przedsionek (hala ślubów, 1908). Rozbud., masywna bryła, zwieńczona 8-boczna kopuła na skrzyżowaniu naw, zakończona 2-prześwitowym hełmem. Dostawione do skrzyżowania ramion krzyża wieże klatki schodowej zwieńczone kopulastymi hełmami. Elewacje z narożnymi pilastrami toskańskimi i lizenami. Na zamknięciu ramion tympanony. Okna sięgajace od cokołu do szerokiego, prostego belkowania. Wewnatrz dwie kondygnacje drewn. empor wspartych na kompozytowych kolumnach, o prostych balustradach powtarzajacych zarys murów obwodowych, nad którymi trzecia, najwyższa, znacznie płytsza. Na emporach zachowane wydzielone wtórnie loże. Polichromia sklepienia i ścian, 1734-51 malarze F. A. Scheffler i J. F. Hoffman, rozbud. sceny przedstawiają od wsch.: Trojcę Św. (nad ołtarzem), Zmartwychwstanie, Wniebowstąpienie (w skrzyżowaniu transeptu), Nawrócenie Szawła, Sen Jakuba, ewangelistów. Na przedpiersiach empor malowidła i cytaty z Pisma Św. — Ołtarz gł. połączony z organami, fund. kupca Christiana Mentzela, wyk. 1727-29 snycerz z Jeleniej Góry D. Hielscher, rzeźby figuralne J. G. Urbansky (?) (obraz Chrystus na Górze Oliwnej, 1859 malarz O. Mengelberg). Prospekt organowy o rozbud., 11-kolumnowej strukturze, z centr. umieszczoną witrażową glorią z imieniem Jahwe, 1727 organmistrz J. M. Roder z Berlina (rozbud. 1732, 1830, wymiana instrumentu 1905). Ambona z piaskowca, 1717 fund. kupca Bertholda z Gorlitz, o bogatej dekoracji rzeźb.: wsparty na postaciach czterech aniołów kosz z reliefami ewangelistów, Wiary, Miłości i Chrystusa z globem w ręku (Salvator Mundi), na balustradzie schodów po obu stronach Mojżesz i wąż miedziany, Ukrzyżowanie, Mojżesz z tablica Przykazań, zesłanie Ducha Św., drewn. baldachim z figuralnymi rzeźbami. Chrzcielnica z marmuru przewornieńskiego 1717, fund. kupca Johanna Martina Gottfrieda.
Wokół kościoła rozległy cmentarz, przy którego murze dziewiętnaście kaplic grobowych jeleniogórskich patrycjuszy, l. 1716-70, o rozbudowanej formie archit. i bogatej dekoracji rzeźbiarskiej. Od pd. wsch. rodzin: Glogner, 1725, Gleyff, 1716 arch. M. Frantz, Schneider, 1762/63, Winkler (Frantz), 1740-45, Martens (Kosche), 1757, Tietze, 1756, Baumgarth, 1727 arch. M. Frantz, Koehler v. Mohrenfeld (Thomann), 1728, Baumgarthen (v. Schweinichen), 1719, Katzler (Linke), ok. 1720, Mentzel, 1726, Sparr- -Kuhn, ok. 1765, Tralles, 1724, Ihle (Lampert), ok. 1770, Scheel i Gottfried (Hess), 1738-40, Streidt (Thielsch), ok. 1770, Ullmann (Kuntze), ok. 1760, Adolph, 1719, Geyer, 1755. Pozostałe, często bardzo cenne nagrobki, w większości zniszczone po 1945, zachowane jedynie przyścienne. Równocześnie z kościołem arch. M. Frantz wzniósł 1709-11 dom pastor ów połączony z gimnazjum, ob. liceum zawodowe. Na rzucie litery U, 3-kondygnacyjny, o elewacjach podzielonych lizenami, nakryty dachem łamanym. Na pd. od kościoła, przy ul. 1 Maja, dom kantorów, 1737, 2-kondygnacyjny, o podzielonych lizenami elewacjach, nakryty 4-spadowym dachem łamanym, 2-traktowy, w przyziemiu sklepienia kolebkowe z lunetami.
